يک تراژدي به نام جهيزيه

به طور قطع بسياري از آداب و رسوم جهيزيه در زمان هاي بسيار گذشته ريشه دارد و حتي اين رسومات در کشورهاي مختلف مشترک هستند. البته ممکن است تصور شود برخي از رسومات ازدواج مثل مهريه، جهيزيه از جمله شيربها جزو سنت ها و رسوماتي هستند که تنها در برخي از کشورهاي آسيا شرقي و حاشيه خليج فارس متداول و مرسوم هستند اما نتايج بدست آمده از بررسي هاي انجام شده در سطح کشورهاي مختلف حاکي از آن است که برگزاري بسياري از آداب ازدواج نظير خريد حلقه و همچنين خريد جهيزيه و دادن شيربها از جمله رسومات مشترکي هستند که در فرهنگ کشورهاي مختلف به شيوه هاي گوناگون و با اندکي تفاوت در مقايسه با هم متداول و مرسوم است. اگرچه امروزه در بسياري از کشورهاي توسعه يافته اروپايي و آمريکايي شاهد تغييراتي در اجراي اين سنت ديرينه بوده ايم، اما تهيه جهيزيه توسط خانواده عروس از جمله رسوماتي است که همچنان در اغلب کشورهاي دنيا متداول و مرسوم است.

جهيزيه چيست؟
 

جهاز، به دارايي و مالي گفته مي شود که عروس در هنگام ازدواج به خانه مشترک مي برد. اين تعريف جهيزيه است که مي تواند شامل پول، جنس يا ملک باشد. اما اين روزها بيشتر در سرزمين ما جهيزيه با وسايل کاملي شناخته مي شود که عروس ها به خانه بخت مي برند و گاهي تهيه آن دو برابر مخارج عروسي هزينه برمي دارد. هرچند هميشه از جهاز به عنوان وسايل اوليه زندگي نام برده مي شود اما خواسته و ناخواسته در عرف و فرهنگ عامه، جهاز مفصل موجب احترام بيشتر عروس مي شود.

هفتاد خان رستم! براي جهازبران در تهران قديم
 

در تهران قديم چند روز قبل از سر گرفتن مراسم عروسي، مراسم جهازبران بود. اين مراسم شامل هفتاد خان زير بود:
O براي بردن جهيزيه به چند نفر طبق کش به همراه چند قاطر اجير مي شدند تا جهيزيه عروس را به خانه داماد حمل کند که عده اي نقاره زن نيز آنها را همراهي و در طول راه به هنرنمايي مي پرداختند.
O قبل از رسيدن اين گروه به خانه داماد، چند تن جلوتر به خانه داماد رفته و جاهايي از منزل داماد را که براي سکونت عروس در نظر گرفته شده بود نظافت و به اصطلاح آب و جارو مي کردند.
O هنگامي که جهيزيه به خانه داماد منتقل مي شد، فردي از طرف خانواده عروس صورت اسبابي را که آورده بودند به داماد نشان مي داد و از وي رسيد مي گرفت که به آن سياهه مي گفتند.
O دادن انعام به طبق کش ها و نقاره چي ها جز وظايف داماد محسوب مي شد. طبق کش ها علاوه بر انعام مزبور اجازه داشتند نقل و پارچه هاي کف طبق ها را که به منظور تزئين، تدارک ديده شده بود براي خود بردارند.
O وسايل جهيزيه طبق توافقي که قبلا ميان خانواده هاي عروس و داماد صورت پذيرفته بود، تهيه مي شد به عنوان مثال اين اقلام بيشتر اوقات عبارت بود از: ديگ، قابلمه، ملاقه، آبکش، مجمع هاي مسي، آفتابه و لگن و اسباب ديگري همچون رختخواب، متکا، پشتي، پرده، سماور، بلور، علاوه بر همه اينها، آينه و قرآن جزو اصلي ترين و مهمترين وسايل جهيزيه به شمار مي رفته است.
O در بعضي نقاط قبل از بردن جهيزيه آن را به تماشا مي گذاشتند و زنان و دختران طبق رسمي به «جهازتماشا» مي آمدند.
‏

جهيزيه در ترکمن ها
 

در ميان ترکمن ها تهيه لوازم زندگي مشترک که همان جهيزيه باشد بيشتر به عهده داماد است. در گذشته دورتر البته خانواده عروس مبلغي را به عنوان «باشلق» از خانواده داماد براي خريد لوازم زندگي مي گرفتند که در حال حاضر اين رسم تا حدود زيادي منسوخ شده است.
شايد برايتان جالب باشد اگر يک نمونه از اسباب و اثاثيه اي که در سال 1338، براي نوعروس ترکمني با مبلغ باشلق خريداري شده را بخوانيد:
O مبلغ باشلق: 12 راس گوسفند+ 1500 تومان پول نقد
O اسباب و اثاثيه تهيه شده: دو تخته پتو، سه عدد اشرفي، گردن بند از ملهو و ميخک، گردن بند از منجوق عقيق و مرجان
O شش عدد افسار اسب، خورجين يک عدد، طناب 8 لايه
O يک عدد نمکدان و قندان
O ظرف: يک عدد کاسه بزرگ
O لباس: چارقد و دستمال از هر کدام يک عدد

جهازتماشا در گيلان
 

در گيلان همزمان با بردن عروس به خانه داماد يا کمي پيش از آن، جهاز را نيز در خونچه هايي بر سر مي گيرند و به خانه داماد مي برند و هر چيز را در جاي خود مي چينند.
در بعضي نقاط قبل از بردن جهيزيه آن را به تماشا مي گذارند و زنان و دختران به «جهازتماشا» مي آيند. معمولا اقلام جهيزيه را قبل از بردن صورت مي گيرند.

جهيزيه در قم
 

خانواده عروس معمولا با توجه به وسع مالي خود، اسباب و لوازم مورد نياز دختر را تهيه مي کردند. قبل از عروسي معمولا خانواده عروس هداياي تحت عنوان «خلعتي» براي خانواده داماد مي فرستد؛ براي مثال لباس و لوازم شخصي داماد، کت و شلوار، پيراهن پدر و برادرها و شوهرخواهرها و چادر مشکي و لباس و روسري براي مادر داماد، خواهرها و جاري ها. بعد از آن، خانواده داماد پس از دريافت خلعتي، به عنوان جبران، هدايايي که معمولا بخشي از زندگاني خود عروس بود تهيه و به خانه عروسي مي فرستد؛ مانند فرش، پشتي، ظروف، قابلمه و ديگ، متکا، صندوق، چراغ، ظروف مسي، يک دست رختخواب، دو تا گليم کهنه يا نو، قزقون مسي، يک دست پيش دستي، دو يا سه شب قبل از عروسي، مراسم جهيزيه برون انجام مي شد؛ يعني خانواده داماد در خانه عروس حضور مي يافتند، بعد سياهه جهاز تهيه مي شد، عده اي از زنان، وسايل جهاز را يک به يک مي آوردند و چند نفر آن را قيمت مي کردند و سپس قيمت ها را جمع آوري مي کردند و بعد ليست اقلام تهيه شده را داماد و پدر داماد امضا و انگشت مي زدند. بعد جهيزيه را به همراه چند نفر از خانواده عروس به خانه داماد برده آنها را در خانه داماد و عروس مي چيدند.

جهيزيه قجري
 

در دوران قاجاريه يعني زماني که قاجارها بر کشور حکومت مي کردند و در دوراني که همه معتقدند بسياري از آداب و رسوم از بين رفت، روز قبل از عروسي عده اي قاطر و خونچه اي که براي بردن جهاز لازم بود، تعيين مي شد و از هر يک از اين دو به اندازه تعيين شده با دسته موزيک نظامي يا نقاره چي يا هر دو از خانه داماد به خانه عروس روانه مي کردند.
فرش و رختخواب در مفرش هاي قاليچه اي و لباس دوخته و ندوخته و طاقه هاي نبريده در يخدان ها با يخدان پوش ماهوب گلي و مسينه آلات از قبيل ديگ و مجموعه و باديه و ساير اثاثيه از قبيل بلورآلات- اسباب چراغ متکاها و پشتي هاي زري و ترمه مفتول و مرواريد دوزي و تزئينات در و ديوار مانند پرده و طاقچه پوش و سماور و اسباب چاي و ظروف چيني و خلاصه يک دستگاه اسباب زندگي تمام عيار در خونچه هايي که کف آنها را پارچه سفيد انداخته و مقداري نقل در آن پاشيده بودند مي گذاشتند و دسته موزيک و نقاره از جلو و خونچه ها از دنبال و قاطرها از عقب براه افتاده به خانه داماد مي آمد. همراه جهاز شخص متعيني از نوکرهاي خانه عروس مي آمد و صورت جهاز را به همان ترتيبي که در خونچه ها چيده شده بود، همراه داشت که تحويل داده و از يکي از بستگان داماد رسيد مي گرفت، از عقب چند نفر خدمتکار با جارو و لوازم تظنيف مي آمدند و ناحيه اي که در خانه داماد متعلق به عروس بود، فرش و لوازم زندگي را پهن کرده حجله عروسي را مي آراستند. زيادي عده خونچه ها و قاطر و قيمتي بودن اثاثيه طرف توجه تماشاچي ها واقع مي گرديد، گاهي عده ي خونچه به صد و بيست عدد قاطرها به بيست و سي مي رسيد.
اکثريت تماشاچي ها جنس لطيف بودند که بعد از مراجعت از اين تماشا با حافظه عجيبي تمام جزئيات جهاز را براي آنها که به اين قبض نرسيده و از تماشا محروم مانده بودند، نقل مي کردند. در خانه ي داماد گذشته از شربت و شيريني خلعتي به تحويل دهنده و انعامي به خونچه کش ها و قاطرچي ها داده مي شد، بعلاوه نقل ها و پارچه سفيد کف هر خونچه مال حامل آن بود.
البته مرتب بودن اين جهاز و جور کردن اين همه اسباب از روي سابقه و اينکه چند دسته از آنها جلوتر و کدام عقب تر بايد راه بيافتد، و در هر دسته بايد به چه ترتيب در خونچه ها چيده شود که دخترهاي دم بخت داشتند، به تماشا مي آمدند تا در ضمن تماشا تجربه و تمريني هم براي جهازگيري تحصيل کرده باشند.
حاجت به ذکر نيست که هر يک از اين جهازها که در منظر و مرآي عموم از خانه اي به خانه اي نقل مي شد، محرک جوان ها و پدر و مادرها در براه انداختن عروسي مي گرديد و پيردخترهاي خانه مانده ترشيده را که اميدي به يافتن شوهر نداشتند، عصباني تر مي کرد.

چند مورد استثنا!
 

ازدواج و جهيزيه در روستاي يکليه
 

روستاي يکله که در يک و نيم کيلومتري شهر قهاوند واقع شده است به عنوان يکي از نزديکترين روستاها به شهر قهاوند است. اين روستا در قديم يکي از بزرگترين روستاها به شمار مي رفت که به علت کمبود امکانات بسياري از مردم از اين روستا کوچ کردند و به شهر مهاجرت کردند و اين روستا با مشکل کوچ اقوام و ويرانه شدن مواجه شد. توي اين روستا در آن زمان کسي اگر مي خواست ازدواج کند به اين صورت بود:
پدر داماد يا بزرگ طايفه و کسي که داراي احترام و عزت بوده و حرفش خريدار داشته است يک دختر را آن هم با شناخت از خانواده، طايفه، پدر و مادر دختر نه اينکه خود دختر، خواستگاري مي نمود، و داماد هم اغلب تا روز عروسي و شب حجله، همسر خود را نمي ديد (عروس هم متعاقبا چنين بود) و هنگامي که موافقت دو خانواده يا دو طايفه حاصل مي شد، بر سر شيربهاء(باشلوق)، مهريه (کبين) و پول آشپزخانه بحث مي شد و بالاخره يک مبلغ واحد که اغلب معين بود مي رسيدند.
مرحله بعد خريد لباس و طلا بود.
براي اين کار، هر دو خانواده به اتفاق عده اي از بستگان صاحب نظر در خريدها (اغلب خواهر و عروس خانواده و برادر به اتفاق مادر و پدر) به بازار مي رفتند و سعي مي کردند يک روز هر دو خانواده براي طرف مقابل لباس و تزئينات خريداري کنند؛ (لازم به ذکر است که زمان هاي گذشته که امکان رفتن به شهر، خيلي سخت و دشوار بود توسط سکه ها مرسوم زمان، يا اينکه سنگ هاي گران قيمت مانند:( فيروزه، زمرد، ياقوت و...) براي عروس گردن بند و تزئينات آماده مي کردند و براي داماد وسايل تزئيناتي خريداري نمي شد.)
بعد از اينکه خريدهاي هر دو طرف تمام مي شد نوبت به جهيزيه برون مي رسيد.
جهيزيه برون اغلب دو يا سه روز مانده به روز عروسي انجام مي شد، يعني اينکه از هر دو خانواده عده اي از فاميل، همسايه، آشنا و... دعوت مي شدند و پدر عروس با توجه به پول شيربهائي که از خانواده داماد گرفته بود وسايل جهيزيه را به صورت ليست (سياهي) به خانواده داماد تحويل مي دهد و با ساز و آهنگ و شادي و با سلام و صلوات جهيزيه را به خانه داماد مي آوردند و مادر عروس به کساني که در جهيزيه برون کمک مي کردند يک خلعتي را هديه مي داد.

رسم ديرينه جهيزيه در جهان
 

اگر بخواهيم نگاهي به رسومات رايج در گوشه و کنار دنيا بيندازيم و کشورهاي مختلف را از نظر رسومي که در تهيه جهيزيه دارند مورد مقايسه قرار دهيم بدون ترديد بايد بگوييم که کشورهاي آسيايي بيش از کشورهاي اروپايي و آمريکايي به رسوماتي که از گذشته هاي دور مرسوم بوده است پايبند هستند. براي مثال هند از جمله کشوره هايي است که در آنجا تهيه جهيزيه از اهميت بسيار زيادي برخوردار است و از اين رو تهيه جهيزيه و قوانيني که در خصوص تهيه آن وجود دارد از عوامل محدودکننده ازدواج دختران جوان بوده است.
در کشورهاي اروپايي به ويژه در کشور انگليس جهيزيه در طبقات اشرافي به عنوان ارثيه در هنگام ازدواج از طرف پدر به فرزند دختر هديه مي شود و به اين ترتيب فقط دختراني که در زمان ازدواج از پدرشان جهيزيه نگرفته بودند در ارث سهيم مي شوند.
در کشور هند تهيه کالاها و اجناس مورد نياز و همچنين تامين پول نقد و طلا از طرف خانواده عروس به عنوان جهيزيه نه تنها در زمان ازدواج بلکه در مناسبت هاي مختلف پس از ازدواج و حتي گاهي تا پايان عمر پدر و مادر فرزند دختر ادامه دارد. در واقع در خانواده هاي هندي جهيزيه به عنوان راهکاري براي گريز از فقر پسران است و حتي رسم بر اين است که خانواده داماد، با توجه به موقعيت هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي خانواده دختر در هنگام خواستگاري تقاضاي خود را در خصوص جهيزيه مطرح کنند و خانواده عروس با توجه به موقعيت خود با اين تقاضاها موافقت مي کنند و به اين ترتيب مقدار جهيزيه از قبل از برگزاري مراسم ازدواج در بين طرفين توافق مي شود تا جايي که در برخي از خانواده ها حتي يک وسيله نقليه که گاهي يک اتومبيل آخرين مدل خارجي است و همچنين مسکن که گاهي يک ويلا در اروپاست نيز به عنوان بخشي از جهيزيه به داماد هديه مي شود. شايد برايتان جالب باشد که در کشورهاي اروپايي و آمريکايي نيز در گذشته برخلاف آنچه امروزه در اين کشورها مرسوم است. موقعيت اجتماعي داماد ملاکي براي تعيين مقدار جهيزيه بود و از اين رو افرادي که توانايي مالي چندان خوبي نداشتند هرگز نمي توانستند با افرادي از طبقات بالاي اجتماع ازدواج کند که امروزه هيچ اثري از اين باور ديرينه در فرهنگ کشورهاي اروپايي و آمريکايي يافت نمي شود. علي رغم اين که اين سنت در گذشته در کشورهاي اروپايي بخشي از حقوق مدني افراد محسوب مي شد. در کشورهاي آسياي شرقي مانند چين، ژاپن، کره و برخي از ديگر کشورهاي آسيايي رسم بر اين است که چند روز پيش از مراسم ازدواج، خانواده داماد هدايايي شامل چاي، ميوه، غذاهاي دريايي و همچنين گوشت را به عنوان هديه ازدواج به عروس هديه مي کنند و در مقابل خانواده عروس هم جهيزيه مختصري که شامل لباس، جواهرات، وسايل آشپزخانه و وسايل دکوري است را به عنوان هديه به داماد مي دهند تا اين دو جوان که قصد آغاز زندگي مشترک را دارند بتوانند با مقدمات اوليه زندگي که هر دو خانواده در اختيارشان قرار مي دهند زندگي خود را آغاز کنند و تهيه ديگر ملزومات زندگي بر عهده خود آنها خواهد بود. در کشورهاي عرب زبان حاشيه خليج فارس هم تهيه جهيزيه بر عهده خانواده داماد است و در اين کشورها هر گونه لوازم و اثاثيه اي که از طرف خانواده دختر هديه شود ناپسند تلقي مي شود و به اين ترتيب خانواده داماد نه تنها مسئوليت برگزاري مراسم ازدواج بلکه وظيفه تامين نيازهاي اوليه براي آغاز زندگي مشترک فرزند خود را نيز بر عهده دارند.
آنچه جامعه ما را از جوامع غربي متمايز مي سازد اين است که اگرچه امروزه در کشورهاي اروپايي و آمريکايي جوانان خودشان مسئوليت تهيه لوازم ضروري براي آغاز يک زندگي مشترک را بر عهده مي گيرند، اما در مقابل در کشور ما جهيزيه قدم فراتر از آماده سازي لوازم ضروري و حتي غير ضروري گذاشته است تا جايي که در بسياري از خانواده ها حتي مارک کالاهاي تهيه شده به عنوان جهيزيه نيز از اهميت بسيار زيادي برخوردار است و به اين ترتيب در برخي از خانواده ها هزينه اختصاص يافته براي تهيه جهيزيه گاه به پيش از ده ها ميليون تومان افزايش يافته و خانواده ها وسايلي را در تهيه جهيزيه دخترانشان مي کنند که بسياري از خانواده هاي قديمي تنها با بخش کوچکي از آن سال هاي طولاني به زندگي مشترک خود ادامه داده اند و اين در حالي است که حتي برخي از اين کالاها هيچ گاه مورد استفاده قرار نخواهد گرفت و قصد خانواده عروس از خريد اين کالاهاي غيرضروري اين بوده است که به همه نشان دهند جهيزيه کامل و بي نقصي را براي فرزندانشان تهيه کرده اند.
منبع: نشريه زندگي سالم شماره8